زکات چیست و به چه چیز هایی تعلق می گیرد؟

برای یافتن پاسخ این پرسش که زکات چیست در ابتدا باید توجه داشت که امروزه در جهان، تحقق مسئله عدالت اجتماعی بـه یـک مطالبه جدی و حیاتی بشریت بدل شـده اسـت. اما همواره پاسخ دولت‌ها بـه این مسئله از طریق شیوه‌های غلط اقتصاد متعارف صورت می‌گیرد که کماکان با پیشرفت ابزارهای مالی ناموفق عمل کرده است. زکات راه حل اسلام برای تحقق عدالت اجتماعی است.

اسلام بر سه اصل زکات به چه معناست زکات و ولایت استوار است اما متأسفانه اهتمام به مفهوم و گستره‌ی زکات به عنوان یکی از ضروری‌ترین سنجه‌های مالی حکومتی برای تحقق عدالت اجتماعی، مورد غفلت قرار گرفته است؛ بـه طوری کـه می‌توان از آن بـه عنوان «واجب فراموش شده» یاد کرد. وقتی با آیات قرآن کریم و یا روایات معصومین علیهم‌السلام مواجه می‌شویم‏، مکرراً از زکات در کنار نماز یاد شده است. به طور مثال «قرآن در ستایش مجاهدان راه حق، کارکرد آنان را پس از پیروزی، اقامه‌ی صلات و ایتاء زکات و امر‌ به معروف و نهی از منکر می‌داند و درحقیقت، نخستین و مهم‌ترین وظایف آنان را در هنگام تشکیل حکومت معیّن می‌کند. این جایگاه برجسته‌ی زکات است.» یا به عنوان نمونه در مجموعه‌ای از فرمایشات ائمه اطهار علیهم السلام‏‏، روی این موضوع که «زکات شرط پذیرش نماز است» تأکید شده است. یا در روایات دیگر زکات از ارکان و خصوصیات اصلی اسلام معرفی می‌شود. به طور کلی میزان توجه قرآن کریم و همچنین نصوص روایی‏ به موضوع زکات نشان از اهمیت ویژه‌ای است که این مفهوم با خود به دنبال دارد. حال این پرسش ایجاد می‌شود؛ چگونه ممکن است یک پرداخت از نوع وجوهات شرعی که به گروهی از کشاورزان و دامداران ربط دارد، نزد قرآن کریم و اهل بیت تا این اندازه حائز اهمیت باشد! این تعارض از زمانی به وجود آمده است که موضوع زکات نزد عوام و خواص به درستی معرفی نشده است.
در اینجا سعی کرده‌ایم به معرفی زکات و تأکید بر اهمیت این موضوع در ایجاد عدالت اجتماعی و رشد فردی‏، بپردازیم تا با شناخت اهمیت زکات توسط عموم مردم، قلوب مؤمنین را در جهت اتحاد برای احیای این واجب فراموش شده به جنبش و انقلاب درآوریم.

1- معرفی زکات:
عبادت «زکات» از آن جهت زکات نامیده شده است که موجب تزکیه آدمی می‌شود؛ وقتی زرگر می‌خواهد به طلای خالص دست پیدا کند ابتدا سنگی که دارای رگه‌هایی از طلاست را حرارت می‌دهد تا طلای درون سنگ‏‎‏‏‏‏‏‏‏،‏ ذوب شده و از آن چکه کند. به این فرآیند‏، در زبان عربی «تزکیه» می‌گویند. انسان هم به تزکیه نیاز دارد‏ به این صورت که شخص، هنگامی که در معرض امتحان‌های الهی قرار می‌گیرد‏، اگر از این امتحان‌ها سربلند و موفق بیرون بیاید‏، در واقع طلای وجودی‌اش را آشکار کرده و تزکیه در مورد او رقم خورده است. خداوند مواهب و برخورداری‌هایی در اختیار بشر قرار داده است که افراد اگر به منبع این نعمت‌ها توجه نداشته باشند‏، خود را در نحوه استفاده از آن آزاد می‌دانند در صورتی که انسان مؤمن در تلقی توحیدی باور دارد که تمامی نعمات از ناحیه خدای یگانه به او رسیده و برای همین بابت هر کدام دِین و تکلیفی از نوع عمل پسندیده برعهده ماست؛ در اصطلاح به این عمل پسندیده، زکات گفته می‌شود. چراکه نفس را تزکیه می‌کند.
از مهمترین نعمت‏‌ها‏، مال محسوب می‌شود که معاش افراد در زندگی دنیا با آن قوام پیدا می‌کند. بخشیدن از مال به ضعفا و سپس در راستای مصالح جامعه که موجب سامان‌ یافتن معیشت سایرین می‌گردد، امری است که برای کسی که می‌بخشد تزکیه را به بدنبال دارد.(زَكَاةُ اَلْمَالِ اَلْإِفْضَالُ) زکات مال‏، از اهمیت بیشتری در نسبت با سایر زکات‌ها برخوردار است. کسی زکات مالش را می‌پردازد، مسئولیت‌پذیری خود را در قبال ضعفا و سپس کل جامعه (سبیل الله) در عمل به اثبات می‌رساند و همچنین بخل و شُحِّ نفس خود را درمان می‌کند. در قرآن کریم طبق آیه شریفه 103 سوره توبه، مردم (اغنیا) برای پاک شدن و تزکیه شدن نیاز دارند تا حاکم اسلامی از آن‌ها زکات بگیرد.

2- فقر و غنا
علی‌رغم تصور رایج؛ پرداخت یا دریافت زکات‏، به روستاییان و همچنین به شغل خاصی نظیر کشاورزی یا دامداری اختصاص ندارد. زکات رابطه‌ی مالی ما بین اغنیا و فقراست و از این رو به همه جامعه مربوط می‌شود. «زکات» به میزان مشخصی از اموال اغنیا گفته می‌شود که فقرای جامعه به کمک آن می‌توانند همه نیازهای خود را تا حد شایسته‌ای تأمین کنند؛ به عبارتی ثروتمندان، مالک تمام اموال‌شان نیستند و باید سهم و روزیِ معین ضعفا را درنظر بگیرند و به عنوان نماینده خدا، این حق را به دستشان برسانند. بنابراین فرقی نمی‌کند اغنیا در شهر سکونت داشته باشند یا روستا یا اینکه چه شغلی داشته باشند و از چه راهی درآمد کسب می‌کنند، در هر صورت می‌بایست حقوق ضعفا را که در اموالشان هست، بپردازند و از طرف دیگر فقرا هرکجا که باشند نباید از حقوق مالی خود محروم شوند.
تصویر ذهنی ما از یک فقیر، فردی است ژنده‌پوش، ژولیده‌ی استحمام نکرده، گرسنه و احتمالاً کارتون‌خواب! یا اینکه خانواده‌های‌شان به نان شب محتاجند و گدایی می‎کنند! این تصور رایج، اشتباه است. در حقیقت فقیر کسی است که توان برآورده‌سازی حداقل یک نیاز معشیتی را ندارد. به بیان دیگر اگر فردی تمام نیازهای معیشتی خود و خانواده‌اش را برآورده کند و فقط از عهده یکی از آن‌ها برنیاید، فقیر محسوب می‌شود.
در مورد مفهوم «غنی» نیز مشابه همان تصور اشتباه وجود دارد. تصویر ذهنی ما از اغنیا، گروهی هستند که تجملاتی زندگی می‌کنند، خَرپول و بالاشهرنشینند، دارای خانه‌های بزرگ و اعیانی و صاحبان خودروهای لوکس می‌باشند. بنابراین با این تصور چنین نتیجه می‌گیریم که افراد یک جامعه یا فقیرند، یا غنی و یا در دسته‌ی قشر متوسط جا می‌گیرند.
در حالی که برخلاف این تصور عمومی، غنی کسی است که توان فراهم نمودن تمام نیازهای معیشتی سالانه را دارد. یعنی ممکن است یک غنی، آنچنان تمکّن مالی نداشته باشد که خانه و ماشین لوکس تهیه کند و بهترین امکانات زندگی را برای خانواده‌اش فراهم آورد اما قدرت داشتن یک «زندگی خوب» را دارد و از عهده تأمین احتیاجات معیشتی خود و اهل و عیالش به طور کامل برمی‌آید. توقع می‌رود اکثریت مردم یک جامعه، در زمره‌ی اغنیا باشند اما هستند عده‌ای که به دلایل مختلف، به مشکل فقر دچارند.(البته به دلیل عدم اتخاذ سیاست زکات، در حال حاضر فقرا در اکثریت هستند.) بنابراین طبق تعاریف صحیح از غنی و فقیر، چنانچه در جامعه‌ای فقیر وجود داشته باشد، این جامعه به دو دسته کاملاً مشخصِ اغنیا و فقرا قابل تقسیم‌بندی است و به همین ترتیب چیزی به نام قشر متوسط از این منظر معنا پیدا نمی‌کند.
با این حساب؛ خانوارهای جامعه از دو حال خارج نیستند، یا پرداخت‌کننده زکاتند و یا دریافت‌کننده زکات.